સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી, આર્ય સમાજ પરિચય, માહિતી, નિબંધ | Swami Dayanand Saraswati In Gujarati

દયાનંદ સરસ્વતી, જેમને સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેઓ એક ભારતીય ફિલસૂફ અને સમાજ સુધારક હતા, સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ “આર્ય સમાજ” નામની સામાજિક સુધારણા સંસ્થાની સ્થાપના કરી હતી.

જન્મને બદલે તેમને વારસામાં મળેલી જાતિ પ્રથાની નિંદા કરવાનો તેમનો વિચાર કોઇ કટ્ટરપંથીથી ઓછો નહોતો. તેમણે ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને અંગ્રેજી શિક્ષણની સાથે વેદોનું જ્ઞાન શીખવતો અભ્યાસક્રમ ઓફર કરવા માટે એંગ્લો-વૈદિક શાળાઓની રજૂઆત કરીને શિક્ષણ પ્રણાલીને ધડમુળથી બદલી નાખી.

તેઓ વાસ્તવમાં ક્યારેય રાજકારણમાં સીધા સંકળાયેલા નહોતા, પણ તેઓ ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન ઘણા રાજકીય નેતાઓ માટે પ્રેરણારૂપ હતા. તેમને મહર્ષિનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું અને તેમને આધુનિક ભારતના નિર્માતાઓમાંના એક તરીકે પણ ગણવામાં આવે છે.

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીનો જીવન પરિચય

પ્રસિધ્ધ નામઃ	સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી
મુળ નામઃ	મૂલ શંકર તિવારી
પ્રસિધ્ધઃ	આર્ય સમાજના સ્થાપક
જન્મ તારીખઃ	12 ફેબ્રુઆરી 1824
જન્મ સ્થળઃ	ટંકારા, કાઠિયાવાડ, ગુજરાત
પિતાનું નામઃ	કરશનજી લાલજી કાપડી
માતાનું નામઃ	યશોદાબાઈ
ગુરૂનું નામઃ	વિરજાનંદ દંડીશા
મૃત્યુ તારીખઃ	30 ઓકટોબર 1883
મૃૃૃૃૃૃૃત્યુ નું સ્થળઃ	અજમેર, રજસ્થાન
મૃત્યુનું કારણઃઃ	હત્યા

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીનો જન્મ અને શિક્ષણ-

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીનો જન્મ 12 ફેબ્રુઆરી 1824 ના રોજ, ગુજરાતના ટંકારામાં થયો હતો. તેમનું મુળ નામ મૂળ શંકર તિવારી હતુ. તેમના પિતા કરશનજી લાલજી કાપડી શ્રીમંત માણસ હતા, તેથી પરિવારમાં પૈસાની કોઈ કમી નહોતી.

તેમણે બાળપણ ખૂબ જ વૈભવી રીતે વિતાવ્યું, અને તેમના પરિવાર ભગવાન શિવનો પ્રખર અનુયાયી હતો, તેથી જ તેમને ખૂબ જ નાની ઉંમરથી વિવિધ બ્રાહ્મણીય ધાર્મિક વિધિઓ, અનુષ્ઠાનો, પવિત્રતા અને ઉપવાસનું મહત્વમાં આપવાનું કરવાનું શરૂ કર્યું.

જ્યારે તેઓ માત્ર આઠ વર્ષના હતા ત્યારે ‘યજ્ઞોપવીત સંસ્કાર’ની વિધિ કરવામાં આવી હતી અને આ રીતે તેઓ ઔપચારિક રીતે બ્રાહ્મણવાદની દુનિયામાં સામેલ થયા હતા.

14 વર્ષની ઉંમર સુધીમાં, તેઓ તેમના વિસ્તારમાં આદરણીય વ્યક્તિ બની ગયા હતા અને ધાર્મિક શ્લોકોનું પાઠ કરવાનું અને ધાર્મિક ચર્ચાઓમાં ભાગ લેવાનું શરૂ કર્યું હતું.

એક અહેવાલ મુજબ, વારાણસીમાં 22 ઓક્ટોબર 1869ના રોજ એક ચર્ચા સંમેલન યોજાયુ હતુ જેમાં 50,000 થી વધુ લોકોએ હાજરી આપી હતી, આ સંમ્મેલનમાં મૂળ શંકરે 27 વિદ્વાનો અને 12 નિષ્ણાત પંડિતોને હરાવ્યા હતા. જેનો ચર્ચાનો મુખ્ય વિષય હતો “શું વેદ મૂર્તી પૂજાને સમર્થન આપે છે?”

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીની બાળપણની ધટના-

એકવાર, મહાશિવરાત્રીના અવસર પર, તેમના પિતાએ તેમને રાત્રી ઉપવાસ કરવા અને વિધિ પ્રમાણે ભગવાન શિવની પૂજા કરવાનું કહ્યું.

મૂળશંકરે તેમના પિતાની આજ્ઞા મુજબ વ્રતનું પાલન કરી આખો દિવસ ઉપવાસ કર્યો અને રાત્રે જાગરણ માટે પાલખી ઉપર શિવ મંદિરમાં બિરાજમાન થયા. મધ્યરાત્રિએ તેમણે મંદિરમાં એક દ્રશ્ય જોયું, જેમાં ઉંદરોનું ટોળું ભગવાનની મૂર્તિને ઘેરી વળ્યું હતું અને તમામ પ્રસાદ ખાઈ રહ્યા હતું.

ત્યારે મૂળશંકરના મનમાં એક પ્રશ્ન ઊભો થયો કે આ ભગવાનની મૂર્તિ વાસ્તવમાં એક પથ્થરની શિલા છે જે પોતાનું રક્ષણ કરી શકતી નથી, તેની પાસેથી આપણે શું અપેક્ષા રાખી શકીએ.

આ ઘટનાએ મૂળશંકરના જીવનમાં ભારે અસર કરી અને તેમણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે તેમનું ઘર છોડ્યું.

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીની સગાઈઃ –

કોલેરાથી તેની નાની બહેન અને તેના કાકાના મૃત્યુથી દયાનંદને જીવન અને મૃત્યુના અર્થ પર વિચાર કરવા પ્રેરણા મળી. તેમણે પ્રશ્નો પૂછવાનું શરૂ કર્યું જેનાથી તેના માતા-પિતા ચિંતિત હતા.

તેમના મનને વાળવા માટે, તેમના માતાપિતાએ તેમની કિશોર વયે સગાઈ કરાવી, પરંતુ મૂળ શંકર લગ્ન કરવા માંગતા ન હતા, જેથી તેઓ 1846માં ઘરેથી ભાગી ગયા હતા. તેમણે ભૌતિક સુખોનો ત્યાગ કર્યો અને તપસ્વી તરીકે ભટકવા લાગ્યા.

નર્મદાના કિનારે સ્વામી પૂર્ણાનંદ સરસ્વતી પાસેથી દીક્ષા (બાપ્તિસ્મા) લીધા પછી, તેઓ 24 વર્ષની ઉંમરે ઔપચારિક સન્યાસી બન્યા. સ્વામી પૂર્ણાનંદે તેમનું નામ દયાનંદ સરસ્વતી રાખ્યું.

1857 ના સત્યાગ્રહમાં યોગદાન:

1846 માં ઘર છોડ્યા પછી, તેમણે સૌપ્રથમ અંગ્રેજો વિરુદ્ધ બોલવાનું શરૂ કર્યું, દેશના અલગ-અલગ ભાગોમાં પ્રવાસ દરમિયાન તેમને જાણવા મળ્યું કે લોકોમાં અંગ્રેજ શાસન સામે ખૂબ જ ગુસ્સો અને અસંતોષ છે, માત્ર યોગ્ય માર્ગદર્શનની જરૂર છે, તેથી તેમણે લોકોને એકજુથ કરવાનું શરૂ કર્યું. તે સમયના મહાન ક્રંતિકારીઓ તાત્યા ટોપે, નાના સાહેબ પેશ્વા, હાજી મુલ્લા ખાન, બાલા સાહેબ વગેરે પણ સ્વામીજીથી પ્રભાવિત હતા. આ લોકો સ્વામીજીના કહેવા પ્રમાણે કામ કરતા હતા.

લોકોને જાગૃત કરીને દરેકને સંદેશા વાહક બનાવવામાં આવ્યા, જેના કારણે પરસ્પર સંબંધો બંધાયા અને એકતાનું નિર્માણ થયુ. આ કામ માટે તેમણે રોટી અને કમળની યોજના પણ બનાવી અને દેશની આઝાદી માટે દરેકને જોડવાનું શરૂ કર્યું. સૌ પ્રથમ, તેમણે સાધુ-સંતોને જોડ્યા, જેથી તેમના દ્વારા સામાન્ય લોકોને સ્વતંત્રતા માટે પ્રેરિત કરી શકાય.

જોકે 1857ની ક્રાંતિ નિષ્ફળ ગઈ, પરંતુ સ્વામીજીને એનો કોઈ રંજ કે નિરાશા ન હતી, તેમણે દરેકને આ વાત સમજાવી. તેમનું માનવું હતું કે ઘણા વર્ષોની ગુલામી એક સંઘર્ષથી હાંસલ કરી શકાતી નથી, આ માટે હજુ પણ એટલો જ સમય લાગી શકે છે જેટલો સમય ગુલામીમાં વિતાવ્યો છે. તેમણે ખાતરી આપી હતી કે આ આનંદનો સમય છે, કારણ કે આઝાદીની લડાઈ મોટા પાયે શરૂ થઈ છે અને આવતીકાલે દેશ આઝાદ થશે. તેમના આવા વિચારોએ લોકોમાં જવાળા બુઝાવા ન દીધી. આ ક્રાંતિ પછી, સ્વામીજી તેમના ગુરુ વિરજાનંદ પાસે ગયા અને વૈદિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનું શરૂ કર્યું અને દેશમાં નવા વિચારો ફેલાવ્યા. સ્વામીજીએ તેમના ગુરુના માર્ગદર્શન પર જ સામાજિક ઉત્થાનનું કાર્ય કર્યું.

સ્વામી વિરજાનંદ ગુરુ સાથે મુલાકાત –

જ્યારે તેઓ મથુરા પહોંચ્યા ત્યારે ત્યાં સ્વામી વિરજાનંદને મળ્યા. અને મૂળશંકર તેમના શિષ્ય બની ગયા. સ્વામી વિરાજાનંદે વેદમાંથી શીખવાની આજ્ઞા આપી.

તેમણે તેમના અભ્યાસ દરમિયાન જીવન, મૃત્યુ અને મૃત્યુ પછીના જીવન વિશેના તેમના તમામ પ્રશ્નોના જવાબો શોધી કાઢ્યા. સ્વામી વિરજાનંદે મૂળ શંકરને સમગ્ર સમાજમાં વૈદિક જ્ઞાન ફેલાવવાનું કાર્ય સોંપ્યું અને તેમનું નામ ઋષિ દયાનંદ રાખ્યું.

ગુરુ પાસેથી માર્ગદર્શન મેળવ્યા પછી, સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ સમગ્ર દેશમાં પ્રવાસ કરીને વૈદિક શાસ્ત્રોના જ્ઞાનનો ફેલાવો કરવાનું શરૂ કર્યું.

આર્ય સમાજની સ્થાપનાઃ

10મી એપ્રિલ 1875 ના રોજ, ગુડી પડવાના દિવસે, સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ મુંબઈમાં આર્ય સમાજની સ્થાપના કરી. આર્ય સમાજનો મુખ્ય ધર્મ માનવ ધર્મ હતો. તેમણે પરોપકાર, માનવ સેવા, કર્મ અને જ્ઞાનને માનસિક, શારીરિક અને સામાજિક પ્રગતિના મુખ્ય સ્તંભો ગણાવ્યા.

આવા વિચારોથી જ સ્વામીજીએ આર્ય સમાજનો પાયો નાખ્યો, જેણે ઘણા મહાન વિદ્વાનોને પ્રેરણા આપી. ઘણા લોકોએ સ્વામીજીનો વિરોધ કર્યો પરંતુ તેમના તાર્કિક જ્ઞાન સામે કોઈ ટકી શક્યું નહીં.

મોટા મોટા વિદ્વાનો અને પંડિતોને સ્વામીજી સમક્ષ નમવું પડ્યું. અને આ જ રીતે અંધશ્રદ્ધાના અંધકારમાં સૌને વૈદિક પ્રકાશનો અનુભવ થવા લાગ્યો.

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી દ્વારા કુરીવાજોનો વિરોધ્ધ

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ તેમના જીવનમાં આવી ઘણી પ્રથાઓનો વિરોધ કર્યો હતો, જેના કારણે માનવજાતને ઘણું નુકસાન થયું હતું. તેમના દ્વારા વિરોધ કરાયેલ પ્રથાઓમાં બાળલગ્ન, સતી પ્રથા, વિધવા પુનઃવિવાહ, જાતિ ભેદભાવનો વિરોધનો સમાવેશ થાય છે.

બાળ લગ્નનો વિરોધ-

એ સમયગાળામાં બાળલગ્નની પ્રથા સર્વત્ર પ્રચલિત હતી, સ્વામીજીએ શાસ્ત્રો દ્વારા લોકોને આ પ્રથા સામે જાગૃત કર્યા. તેમણે સ્પષ્ટતા કરી હતી કે શાસ્ત્રોમાં ઉલ્લેખ છે કે માનવ જીવનમાં 25 વર્ષની પ્રગતિ બ્રહ્મચર્યની છે, જેથી બાળ લગ્ન એ દુષ્કર્મ છે. તેમણે કહ્યું કે જો બાળકના લગ્ન થઈ જાય તો તે વ્યક્તિ નબળી પડી જાય છે અને નબળાઈને કારણે અકાળે મૃત્યુ થાય છે.

સતી પ્રથાનો વિરોધ

એ સમયે જો પતિનું અવસાન થાય મૃત પતિના અંતિમ સંસ્કારની સાથે તેની પત્નીને અગ્નિમાં બાળીને મારી નાખવાની પ્રથા પ્રચલિત હતી. સ્વામીએ આ પ્રથાનો ઉગ્ર વિરોધ્ધ કર્યો અને માનવજાત પ્રત્યે પ્રેમ અને આદરની ભાવના શીખવી.

વિધવા પુનર્લગ્નઃ

દેશમાં પ્રચલિત આવા દુષણો જે આજે પણ દેશનો એક ભાગ છે, વિધવા મહિલાઓની સ્થિતિ હજુ પણ દેશમાં સંઘર્ષ કરી રહી છે. દયાનંદ સરસ્વતીએ આની નિંદા કરી અને તે દિવસોમાં પણ સ્ત્રીઓનું સન્માન કર્યું અને વિધવા પુનર્લગ્ન લોકોને જાગૃત કર્યા.

એકતાનો સંદેશઃ

દયાનંદ સરસ્વતીનું એક સ્વપ્ન હતું જે આજ સુધી અધૂરું છે, તેઓ બધા ધર્મો અને તેમના અનુયાયીઓને એક ધ્વજ નીચે બેઠેલા જોવા માંગતા હતા. તેમનું માનવું હતું કે પરસ્પર લડાઈનો ફાયદો હંમેશા ત્રીજા જ લે છે, તેથી આ ભેદ દૂર કરવો જરૂરી છે. જેના માટે તેમણે અનેક સભાઓનું નેતૃત્વ કર્યું પરંતુ તેઓ હિન્દુ, મુસ્લિમ અને ખ્રિસ્તી ધર્મોને એક માળા પહેરાવી શક્યા નહીં.

જાતિ ભેદભાવનો વિરોધ –

નોંધનીય છે કે દયાનંદ ભારતમાં પ્રથમ વ્યક્તિ હતા જેમણે જન્મના આધારે મળેલ જાતિ-વ્યવસ્થાનો વિરોધ્ધ કર્યો. તેમના મતે વૈદિક ધર્મ વર્ણની વાત કરે છે, જાતિની નહીં. વર્ણવ્યવસ્થા કર્મ પર આધારિત છે, જન્મ કે જાતિ, વર્ગ કે કુળ પર નહીં, માણસની અલગ-અલગ સ્થિતિ તેના વ્યવસાયના આધારે, તેણે કરેલા કામના આધારે, તે એક કુદરતી પ્રક્રિયા છે, પરંતુ તેનો આધાર જન્મના આધારે છે. તે એક અકુદરતી પ્રક્રિયા છે. ,

મહિલા શિક્ષણ અને સમાનતા –

સ્વામીજીએ હંમેશા મહિલા શક્તિને સમર્થન આપ્યું હતું. તેઓ માનતા હતા કે સ્ત્રી શિક્ષણ એ જ સમાજનો વિકાસ છે. તેમણે મહિલાઓને સમાજનો આધાર ગણાવ્યો હતો. તેમણે કહ્યું કે જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં મહિલાઓની ભાગીદારી જરૂરી છે, જેના માટે તેમને શિક્ષિત કરવાની જરૂર છે.

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીની હત્યાનો પ્રયાસઃ

અંગ્રેજ સરકાર સ્વામીજીથી ડરતી હતી. સ્વામીજીના શબ્દો અને સંદેશની દેશ પર ઊંડી અસર થઈ, જેને તેઓ પોતાની હાર તરીકે જોઈ રહ્યા હતા, તેથી તેઓએ સ્વામીજી પર સતત નજર રાખવાનું શરૂ કર્યું.

સ્વામીજીએ બ્રિટિશ શાસન અને તેમની સત્તા સામે ક્યારેય હાર સ્વીકારી ન હતી. જેના કારણે અંગ્રેજ સરકાર સ્વામીજી સામે કમજોર લાગવા લાગી અને આ કારણે તેઓએ તેમને મારી નાખવાની કોશિશ શરૂ કરી.

સ્વામીજીને ઘણી વખત ઝેર આપવામાં આવ્યું હતું પરંતુ સ્વામીજી યોગમાં નિપુણ હતા અને તેથી તેમને કંઈ થયું ન હતું.

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીની હત્યા –

1883માં સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી જોધપુરના મહારાજા પાસે ગયા. રાજા યશવંત સિંહે તેમનું ખૂબ સન્માન કર્યું. તેમના ઘણા પ્રવચનો સાંભળ્યા. એક દિવસ જ્યારે રાજા યશવંત એક નર્તકી નન્હી જાન સાથે વ્યસ્ત હતા ત્યારે સ્વામીજીએ આ બધું જોયું અને તેનો વિરોધ કર્યો. તેમણે શાંત રીતે યશવંત સિંહને સમજાવ્યું કે એક તરફ તમે ધર્મમાં જોડાવા માંગો છો અને બીજી બાજુ, નર્તકીને આલિંગન, આવી રીતે જ્ઞાન મેળવવું અશક્ય છે.

સ્વામીજીના શબ્દોની યશવંત સિંહ પર ઊંડી અસર થઈ અને તેમણે નર્તકી નન્હી જાન સાથેના સંબંધોનો અંત લાવ્યો. આ કારણે નર્તકી સ્વામીજી પર ગુસ્સે થઈ ગઈ અને તેણીએ રસોઈયા સાથી મળી સ્વામીજીના ભોજનમાં કાચના ટુકડા ભેળવી દીધા, જેના કારણે સ્વામીજીની તબિયત લથડી. તે જ સમયે સારવાર શરૂ થઈ, પરંતુ સ્વામીજીને કોઈ રાહત ન મળી. રસોઈયાએ પોતાની ભૂલ સ્વીકારી અને માફી માંગી. સ્વામીજીએ તેને માફ કરી દીધો. તે પછી 26 ઓક્ટોબરે તેમને અજમેર મોકલવામાં આવ્યા, પરંતુ સ્થિતિમાં સુધારો ન થયો અને 30 ઓક્ટોબર 1883ના રોજ તેમણે દુનિયા છોડી દીધી.

મહર્ષિ દયાનંદ સરસ્વતીજીએ તેમના 59 વર્ષના જીવનકાળમાં રાષ્ટ્રમાં વ્યાપેલ અનિષ્ટો સામે લોકોને જાગૃત કર્યા અને તેમના વૈદિક જ્ઞાનથી દેશમાં નવો પ્રકાશ ફેલાવ્યો. સંતના રૂપમાં તેમની પાસે શાંત વાણી સાથે ઊંડો કટાક્ષ કરવાની શક્તિ હતી અને તેમના નિર્ભય સ્વભાવે દેશમાં સ્વરાજનો સંચાર કર્યો.

આ ૫ણ વાંચો:-

હુ આશા રાખુ છુ કે તમને અમારો સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીનો પરિચય (Swami Dayanand Saraswati in Gujarati) લેખ ખુબ જ ગમ્યો હશે. અમે આવા મહાન વ્યકિતઓના  જીવન ચરિત્રો વિશે રોચક માહિતી અમારા બ્લોગ ૫ર પ્રકાસિત કરતા રહીશુ જો તમને ખરેખર કંઇક નવુ જાણવા મળ્યુ હોય અને આ લેખ ઉ૫યોગી બન્યો હોય તો તમારા મિત્રો સાથે શેયર કરવાનુ ભુલશો નહી. તમારી એક કોમેન્ટ, લાઇક અને શેયર અમને અવનવી માહિતી લખવા માટે પ્રેરકબળ પુરૂ પાડે છે.

પ્રશ્નોતરીઃ-